مروری بر تغییرات فرهنگ نام‌گذاری در زندگی سنتی و مدرن ایرانی‌ها

خبرگزاری مهر، گروه جامعه؛ فاطمه عاطفی: قدمش مبارک! مادر و بچه سالم‌اند؟ پاسخ سوال نخست که مثبت باشد، شادی و کنجکاوی درباره این اتفاق خجسته، خود را در سوال‌های بعدی می‌گنجاند: به سلامتی، اسمش رو چی گذاشتید؟ کسی که خبر خوش را به شما داده است، واژه‌ای را به زبان می‌آورد که مطمئن هستید از ابتدای عمرتان آن را نشنیده‌اید. حتی از روی آن نمی‌توانید حدس بزنید که بچه، دختر است یا پسر. به قول آن ور آبی‌ها کاملاً سورپرایز شده‌اید. شاید این همان حسی باشد که والدین نورسیده، از انتخاب اسمی به اصطلاح منحصربه‌فرد، به دنبالش بوده‌اند؛ یک اسم خاص که در فامیل و اطرافیان، تک باشد. یکی دو بار آن را تکرار می‌کنید تا مطمئن شوید درست متوجه شده‌اید و سپس یعنی چه؟ تحویل گوینده خبر می‌دهید.

اگر پشت انتخاب این اسم، فلسفه‌ای به جز همین‌جوری، خوشمان آمد باشد، احتمالاً پاسخ مفصلی دریافت خواهید کرد؛ مثلاً ممکن است به دوره‌های مختلف از ایران باستان برده شوید، از کشورهای همسایه سردر بیاورید یا با شخصیت‌های یونانی آشنا شوید؛ یا در ذهنتان سفری کوتاه به شمال، جنوب، شرق یا غرب کشور با گویش‌هایی متفاوت داشته باشید تا سرانجام متوجه شوید این واژه غریبه، معنای غالباً ساده‌ای از جنس طبیعت، خوبی‌ها و … دارد.

اگر خانواده نوزاد از دوستان نزدیک یا بستگان درجه یک باشد، خیلی زود به شگفتی نخستتان عادت می‌کنید و این اسم هم می‌شود یکی مثل بقیه. در غیر این‌صورت، تا مدت‌ها هنگام برخورد با طفل، با چالش به یادآوردن نام او مواجه خواهید بود.

این موضوع سبب شد تا شاید کمی با تأمل بیشتری به بحث نام گزینی و عوامل مؤثر در آن بپردازیم. باید گفت؛ انتخاب نام نیکو در زمره موضوعاتی است که بسیار مورد توجه و تاکید قرار دارد. نام شناسی به عنوان یک علم در ابعاد اجتماعی، روانی و زبانی مورد توجه قرار گرفته و به عنوان یکی از ابزارهای کاربردی برای شناسایی تغییر و تحولات فرهنگی در دوره‌های مختلف تاریخی مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد.

نقش نام بر هویت بخشی به افراد و تکوین شخصیت آنها از یک سو و اینکه انتخاب نام به عنوان بخش مهمی از فرهنگ ملت‌ها می‌باشد اهمیت بحث نام گزینی را مشخص می‌کند.

انتخاب نام از یک سو می‌تواند وجه افتراق و شناسایی یک جامعه باشد و از سوی دیگر شیوه معیشت، اندیشه‌ها، باورها و ساز و کارهای اجتماعی افراد همان جامعه است. به همین دلیل همواره میان تحولات سیاسی و اجتماعی جوامع و انتخاب نام افراد رابطه معناداری وجود دارد.

اسامی افراد به عنوان یکی از نشانه‌های فرهنگی جوامع این دیدگاه را مورد نظر قرار می‌دهد و از این رو با رشته‌های علمی دیگر چون تاریخ، جامعه شناسی زبان شناسی و مردم شناسی در ارتباط است. در واقع ظرفیت‌های بسیار علم نام گزینی سبب شده است تا در ابعاد اجتماعی روانی و زبانی مورد توجه قرار گیرد زیرا نام چکیده حرف‌های ناگفته یک فرد، یک خانواده و حتی اتفاق نظر چند خانواده برای نامیدن نوزاد است.

هم چنین باید گفت، بررسی نام‌ها یکی از ابزارهای کارا برای شناسایی تغییر و تحولات فرهنگی در دوره‌های مختلف تاریخی است و همین طور یکی از منابع مفید برای شناخت ریشه‌های چنین تغییراتی به شمار می‌آید؛ زیرا تغییر در فرهنگ عمومی بر اساس تغییر در ارزش‌ها، باورها و نگرش‌های آحاد جامعه صورت می‌گیرد و از آنجا که این تغییرات به صورت تغییر در رفتارهای فردی و جمعی مانند تغییر در گفتار، پوشش و برخوردهای اجتماعی متجلی می‌شود، بنابراین یکی از بهترین نمودهای رفتاری تغییر فرهنگ عمومی ارزش‌ها و باورهای افراد جامعه، تحول در شیوه‌های نام گذاری است. از این رو نام گذاری را یکی از اعمال اجتماعی مردم می‌دانند که امری نسبی است و با زمان، مکان و عوامل متعدد اجتماعی و فرهنگی از جمله مذهب در ارتباط است.

نام گذاری به مثابه کنشی معنادار و عملی فرهنگی و اجتماعی

به بیان دیگر نام‌ها یکی از نخستین عرصه‌هایی هستند که مطابق تغییرات سیاسی و اجتماعی جوامع تحول می‌یابند و به همین دلیل از نام گذاری به مثابه کنش معنادار و عملی فرهنگی و اجتماعی می‌توان یاد کرد؛ به گونه‌ای که با بررسی نام‌ها و تغییرات آن در سطح یک جامعه می‌توان به گرایش‌های جمعی موجود در آن جمع پی برد به عبارت دیگر، بر اساس تغییرات موجود در روند نام گذاری و تحول نام‌ها می‌توان در مورد تحول و تغییر آن جامعه به مثابه تحول یک حوزه فرهنگی خاص یا شاخصی برای تحولات فرهنگی فراگیر قضاوت کرد؛ قضاوت بر اساس تحول نام گذاری در طی نسل‌ها و دوره‌های زمانی کوتاه مدت و بلند مدت و نیز قضاوت در خصوص تفاوت نام‌های انتخاب شده در گروه‌ها و طبقات مختلف به زبان دیگر، روند تغییر و تحول نام‌های افراد می‌تواند نشان دهنده فرآیند تغییرات اجتماعی و فرهنگی در نظام اجتماعی باشد.

از مطالعه اسامی افراد در یک جامعه می‌توان نگرش غالب در یک جامعه را تعیین کرد. جهت بینش‌ها و ارزش‌ها را در جامعه مشخص ساخت و تا حدودی تحولات سیاسی اجتماعی گذشته را بازسازی نمود. همچنین از روی اسامی می‌توان حضور و فعالیت قومیتی خاص در کشوری مشخص را بررسی کرد.

برای مثال بر اساس اطلاعات ثبت شده در دفتر آمار اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت احوال کشور در دهه اول و دوم سال ۱۳۰۰ شخصیت‌های محبوب جامعه اولویت اسامی را تشکیل می‌دادند. همان گونه که در اولین سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نام اصحاب پیغمبر مانند ابوذر، میثم، سلمان بیشتر از امروز بوده است.

به نظر می‌رسد آنچه در نام شناسی فراموش می‌شود توجه به تاریخ و عصر نام گذاری و باورها و رخدادهای معاصر آن است. با دخیل دانستن این موضوع مهم می‌توان به شاخص‌های ارزشی نام گذاری نیز پی برد و متوجه شد که، نام‌ها هر چند طی زمان دچار دگردیسی و تغییر می‌شوند اما هیچ گاه از معنا نهی نمی‌گردند به زبان دیگر در هیچ جامعه‌ای هیچ نامی بدون تفکر و بی هدف انتخاب نمی‌شود،

هویت فردی تمایزی با ثبات میان افراد است که در طول زمان تغییر نمی‌کند.

هویت، ویژگی با کیفیتی است که موجب تمایز و شناسایی کسی از دیگران می‌شود. این تمایز تنها به ظاهر افراد محدود نمی‌شود بلکه هویت حقوق ناشی از نحوه ولادت والدین، محل ولادت و مواردی از این دست و مفهومی است که به هویت فردی نزدیک است.

هویت فردی تمایزی با ثبات میان افراد است که در طول زمان تغییر نمی‌کند.

هویت در اسناد بین‌الملل و حقوق داخلی کشورها به عنوان حق مورد حمایت قرار گرفته است و از آنجا که سنگ بنای هویت افراد در کودکی گذاشته می‌شود، این مهم وظیفه سنگینی را بر دوش از یک سو خانواده‌ها و از سوی دیگر، سازمان‌های مرتبط با حقوق کودکان نهاده است. از جمله آنکه کنوانسیون حقوق کودک عناصر هویت کودک را شامل نام، نام خانوادگی، تابعیت یا مالکیت و ارتباط والدین و روابط خویشاوندی عنوان کرده و از این منظر نام یک حق هویتی در نظر گرفته شده است.

نام‌ها در الگوسازی و تکوین شخصیت افراد مؤثر است

نام‌ها در الگوسازی و تکوین شخصیت انسان‌ها سهم به سزایی دارند. نام‌های نیکو می‌توانند الگوهای مطلوبی را در فرد ایجاد کنند چنان که نام‌های زشت و نکوهیده و تحقیرآمیز، گاه فرد را به انزوا و پرخاشگری سوق می‌دهند. و این اثر گذاری می‌تواند اعمال افراد را نیز از خود متأثر سازد.

نام انتخابی انسان‌ها با شخصیت آنها، از بدو کودکی تا بزرگسالی رابطه تنگاتنگی دارد و این امر، وظیفه انتخاب نام را سنگین‌تر می‌سازد تا نام‌هایی متناسب با شأن افراد در سنین مختلف و جنسیت فرزندان و نیز موقعیت‌های احتمالی آینده آنان انتخاب شوند. انسان‌ها به طور طبیعی به دنبال معنای نام خود و شخصیتی هستند که نام آنها از آن شخص اخذ شده است. از این رو با آن نام قرابت و همزاد پنداری می‌کنند. چرا که نام فقط یک کلمه و واژه نیست بلکه هویتی است که تا آخر عمر با فرد همراه است و یکی از نمودهای شخصیت و استقلال فرد به شمار می‌آید. در واقع نام، نه تنها یکی از جلوه‌های بارز زندگی بشر است بلکه در طول زمان به نوعی عیار اجتماعی فرهنگی، اقتصادی یا سیاسی تبدیل می‌شود؛ به گونه‌ای که پس از گذشت سال‌ها، انسان‌ها و جوامع برخی پدیده‌های انسانی و کشورها را با نام شخصیت‌های بزرگ آن می‌شناسند.

منابع و شاخص‌های نام گزینی در سبک زندگی سنتی و نوین متفاوت است

منابع و شاخص‌های نام گزینی در سبک زندگی سنتی و نوین متفاوت است. در گذشته منابع مکتوبی چون قرآن، شاهنامه و مولود نامه و شاخص‌هایی چون مذهب، زمان و مکان تولد، پدیده‌های نوظهور، نام بزرگان متوفی و نام فرزند پیشین فوت شده، باورهای تولد، عرقیات تولد و موارد عرفی چون پسر ستایی و دختر ستیزی در امر نام گزینی مؤثر بوده است.

اما امروزه با حفظ و حتی تقویت برخی از عوامل همچون قرآن و مذهب عوامل نوین دیگری در امر نام گزینی کودکان تأثیر گذارند که از مهمترین شاخص‌های نام گزینی در سبک زندگی نوین می‌توان به ساخت واژگانی هجایی، خوش آوایی، کتاب‌ها، فرهنگ نامه‌های عمومی، ایرانی، اسلامی و نوین و امروزی اشاره کرد. همچنین نمی‌توان از تأثیر پذیری خانواده‌ها از رسانه‌هایی چون رادیو، شبکه‌های مجازی و تلویزیون بویژه مجموعه‌های نمایشی تلویزیونی غافل شد.

در پایان باید تاکید داشت همان گونه که پیش از این گفته شد، نام‌ها تحت تأثیر متغیرهای گوناگون دچار تحول و تغییر می‌شوند و از این موضوع گریزی نیست لیکن باید با فرهنگ سازی لازم و ایجاد حس مسئولیت در والدین، پدران و مادران را نسبت به این بخش از هویت بخشی به فرزند حساس نمود و در حقیقت از این حق کودک دفاع کرد.