یزد؛ از فال کوزه تا خوش یمنی آتش

خبرگزاری مهر، گروه مجله: اگر بخواهیم یزد را با یک کلمه توصیف کنیم، شاید «جادویی» بهترین گزینه باشد! این شهر قدیمی که در دل ایران عزیز جای گرفته، تاریخ پر از داستان‌های جذاب و مردمی فوق‌العاده مهربان دارد. بسیاری می‌گویند که نام «یزد» از «سپند» و «پاک» نشأت می‌گیرد، و این نام کاملاً با این شهر همخوانی دارد. زیرا یزد همواره مکانی بوده که مردم برای دستیابی به آرامش روحی و معنوی بدان پناه می‌بردند.

یزد، شهری است که در تاریخ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. از آن زمان که ۱۷۰۰ سال پیش نخستین صندوق امانات جهان در این شهر بنا شد، تا همین امروز که به عنوان یکی از مراکز فرهنگی، تاریخی و پزشکی ایران شناخته می‌شود، یزد همواره در دل تاریخ می‌درخشد. علاوه بر این، یزد به عنوان نخستین شهر «خشت خام» در جهان شهرت دارد و به عنوان یکی از آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

جالب است که نام یزد در طول تاریخ تغییرات فراوانی داشته است. برای مثال، در برخی متون قدیمی به آن «کثه» می‌گفته‌اند که به معنای «شهر کوچک» است. البته این نام در قرن نهم نیز توسط «احمد بن حسین بن علی کاتب» در کتاب تاریخ یزد تأیید شده است. مردم یزد به زبان فارسی با لهجه‌ای خاص صحبت می‌کنند که کاملاً قابل تشخیص است. البته زرتشتیان یزد به زبان بهدینی یا همان گَورونی (دری زرتشتی) سخن می‌گویند. این نکته گواهی است بر تنوع فرهنگی و زبانی در این منطقه که در کنار فرهنگ شیعه دوازده‌امامی، به خصوص در میان مسلمانان، غنای فرهنگی این دیار را دوچندان می‌سازد.

با توجه به تاریخ و پیشینه کهن یزد، مردم این شهر رسم و رسومات خاصی برای عید نوروز دارند که قطعاً دل شما را می‌برد! حالا در ادامه، می‌خواهیم نگاهی با هم به این جشن بندازیم.

خانه تکانی به سبک یزدی‌ها

حتماً می‌دانید که خانه‌تکانی عید در همه شهرها انجام می‌شود، اما یزدی‌ها نگاهی متفاوت به این قضیه دارند! یکی از کارهایی که مردم یزد پیش از نوروز انجام می‌دهند، خانه‌تکانی است که هنوز هم به قوت خود باقی است. از اوایل اسفند آغاز می‌شود تا خانه برای جشن سال نو آماده شود. جالب است بدانید که زرتشتی‌ها اعتقاد دارند که ۱۰ روز پیش از عید، روح درگذشتگان به زمین می‌آید و تا ۱۰ روز پس از عید نیز در زمین می‌ماند. به همین دلیل باید خانه به دقت تمیز شود.

در گذشته، بیش از ۵۰ سال پیش، مردم یزد کوزه‌های سفالی کهنه خود را برمی‌داشتند، چند سکه در آن می‌انداختند و از پشت بام به پایین می‌انداختند! باور داشتند که باید اشیای کهنه از بین برود تا نحس بودن آن‌ها دامن گیر نشود. سکه‌هایی که از کوزه روی زمین می‌ریخت، توسط نیازمندان برداشته می‌شد. مردم معتقد بودند که با این کار، روح درگذشتگان به جایگاه اصلی خود بازمی‌گردد و برای خانواده‌هایشان برکت و خوشبختی می‌آورد.

فال کوزه، از شانه تا رسیدن به آرزو

مراسم فال کوزه یکی از آداب جالب و قدیمی است که به نوروز هم وصل شده و تا امروز هم در بعضی مناطق یزد برگزار می‌شود. در گذشته، این مراسم بیشتر از امروز رواج داشت و حالا به یک رسم دوست‌داشتنی تبدیل شده که حتی زرتشتی‌ها هم خیلی به آن اعتقاد دارند. خب، در این مراسم، یک دختر نابالغ وظیفه دارد که کوزه‌ای را پر از آب کند و آن را در جمع زنان بگرداند. هر زن که در مجلس حضور دارد، شانه یا گیره سرش را به نیتی که دارد در کوزه می‌اندازد. بعد از این مرحله، کوزه به خانه‌ای که درخت «مورد» یا «مورت» در آن باشد برده می‌شود و به همراه یک آئینه کوچک و پارچه سبز زیر درخت گذاشته می‌شود تا یک شب از آن بگذرد.

روز بعد، همان دختر با لباس آراسته و تمیز کوزه را برمی‌دارد و زنان دور هم جمع می‌شوند و فال گرفتن را شروع می‌کنند. این مراسم با شعرخوانی همراه است؛ هر کسی شعری می‌خواند که به فال مربوط باشد و دختر دستش را در کوزه می‌کند تا چیزی از داخلش بیرون بیاورد. هر چیزی که از کوزه بیرون بیاید، صاحب آن با توجه به شعری که خوانده شده، نیت خود را تعبیر می‌کند. این کار آنقدر تکرار می‌شود تا تمام گیره‌ها و شانه‌ها از کوزه بیرون بیاید.

اگر شعرهایی که خوانده می‌شود خوب و خوشحال‌کننده باشند، یعنی نیت صاحب فال درست است و به مراد خود می‌رسد. اما اگر شعری که خوانده می‌شود مناسب نباشد، یعنی نیت فال‌گیرنده به خوبی پیش نمی‌رود. جالب است بدانید که این رسم در گذشته در مهمانی‌های معمولی و جشن‌های خانوادگی یا ملی هم اجرا می‌شد، نه فقط در نوروز! امروز هم هنوز در بعضی مناطق یزد مثل رحمت‌آباد، میبد، مهریز و تفت این مراسم برگزار می‌شود و در میان مردم اعتبار خاصی دارد.

خوش یمنی آتش

اگر فکر می‌کنید که نوروز فقط به همین چیزها در یزد محدود می‌شود، باید بگویم که مردم یزد آداب و رسوم بسیار جالب‌تری نیز دارند! یکی از این رسوم که اکنون کمتر رایج است، اما در گذشته بسیار مرسوم بوده، «آتش رو بوم کردن» نام دارد. بله، درست حدس زدید، مردم یزد برای از بین بردن سرما و سوز زمستان، آتش بزرگی بر روی پشت بام‌ها می‌ساختند. در باور قدیمی‌ها، اگر اسفند را در این آتش می‌ریختند، یک سال از چشم زخم در امان می‌ماندند. و بلافاصله پس از آن، اسفند را بر روی زغال‌های باقی‌مانده از آتش می‌ریختند که بوی بسیار خوشایندی نیز از آن بلند می‌شد.

اما این پایان ماجرا نبود! مردم یزد مراسم «کلوخک» را نیز برگزار می‌کردند. تصور کنید، سیب‌زمینی‌های کوچک را زیر آتش می‌گذاشتند و سپس با شادمانی و خواندن ترانه‌های پر انرژی، این سیب‌زمینی‌های پخته شده را می‌خوردند. جذاب‌ترین بخش این رسم این بود که همه به دور هم جمع می‌شدند و از این لحظه‌های خوش، لذت می‌بردند.

یکی دیگر از رسوم جالب مردم یزد کوزه آب بود. در این رسم، دختران نابالغ با استفاده از کوزه، آب را از سرچشمه‌ها یا آب‌انبارها می‌آوردند و گردن کوزه را با روبان‌های رنگی و جواهرات تزئین می‌کردند. حتی یک سیب سرخ بر دهانه کوزه قرار می‌دادند. سپس این کوزه سر سفره هفت‌سین قرار می‌گرفت. سفره‌های هفت‌سین یزدی‌ها معمولاً سفید یا راه‌راه بودند و به این باور داشتند که این سفره‌ها نشانه خوشبختی هستند. این سفره‌ها همچنین علاوه بر هفت‌سین‌های رایج، شامل خوراکی‌های خوشمزه‌ای همچون نقل بیدمشک و فالوده یزدی و حتی نان شیر بودند که خانم‌های یزدی خودشان آن‌ها را می‌پختند. گل بیدمشک نیز بر سر سفره گذاشته می‌شد، زیرا آن را متعلق به ماه نوروز می‌دانستند.

مروزه، زرتشتی‌ها نیز این رسم را ادامه می‌دهند، اما با کمی تغییرات. کوزه‌ها را با سبزه و روبان تزئین می‌کنند و به همراه تاس مسین پر از آب و برگ‌های آویشن و یک انار سرخ بر سر سفره می‌گذارند. همچنین یک ظرف گندم یا آرد که در فرهنگ ایرانی مقدس بوده، به نشانه فرخ روزی و برکت روی سفره قرار می‌دهند.

طعم‌های نوستالژیک نوروز یزدی‌ها

در آستانه نوروز، یکی از رسوم جذاب یزدی‌ها پختن آش رشته است. زنان هر محله با هم جمع می‌شوند و شروع به تهیه ملزومات آش می‌کنند. سبزی آش را پاک کرده و کارها بینشان تقسیم می‌شود تا هرکسی سهم خود را در پختن آش داشته باشد. از صبح تا عصر، همه مشغول کارند و در نهایت آش خوشمزه‌ای درست می‌شود که بین همسایگان تقسیم می‌شود. این رسم به نوعی برای طلب حاجت است و کسانی که نذر دارند، مقداری نخود، لوبیا، سبزی و رشته می‌آورند تا در پخت آش شریک شوند و به صورت گروهی آش را تهیه کنند.

از دیگر خوراکی‌های محبوب در ایام نوروز در یزد، مخصوصاً در روستاهای بافق، «سهن» است. برای تهیه سهن، گندم را چند روز در آب خیس می‌کنند، سپس آب آن را می‌ریزند و گندم را شب در قابلمه‌ای بسته قرار می‌دهند تا جوانه بزند. در روزهای بعد، جوانه‌ها را در کیسه یا سبدی می‌گذارند و هر روز آن را خیس می‌کنند تا کاملاً به هم فرو بروند. سپس این جوانه‌های تنیده‌شده را خشک کرده و آرد می‌کنند تا از آن کمچ، سهن و سم‌نو درست کنند. این رسم، یکی از آداب قدیمی یزدی‌هاست که هنوز هم در برخی مناطق برای استقبال از نوروز انجام می‌شود.

آداب یزدی‌ها برای نوروز، هیچ‌وقت از مد نمی‌افتد! از پختن آش رشته در محله‌ها، که نه فقط یک غذای خوشمزه، بلکه یک گردهمایی پر از انرژی مثبت و نذری است، تا سهن و سم‌نوهای سنتی که مانند یک طلسم خوشبختی از گذشته تا امروز منتقل شده‌اند. این رسم‌ها بیشتر از هر چیزی نوعی ارتباط هستند؛ ارتباطی که مردم یزد با هم برقرار می‌کنند تا هر سال نوروز را با دنیایی از محبت و شادی آغاز کنند.