استفاده از الفاظ ادبیات عرفانی مثل«می» و «زلف»در شعر آئینی نامناسب است

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: «مخالف این بود از عنوان «شاه» برای اهل بیت (ع) استفاده بشود، می‌گفت نباید در اشعار آئینی از واژه‌های رایج شعر و ادبیات مثل باده و می و جام استفاده کرد، از ورود اشعاری که شأن اهل بیت (ع) رو در نظر نمی‌گرفتن به مداحی‌ها جلوگیری می‌کرد، گاهی حتی به مخالفت و مبارزه با بدعت‌ها بلند می‌شد و اگر مداحی رو می‌دید که رعایت خط قرمزها را رعایت نمی‌کند در خانه مداحان او را می‌خواست و صحبت می‌کرد.» اینها تنها بخشی از حساسیت‌ها و نکته سنجی‌های مردی است که او را به عنوان مؤسس خانه مداحان می‌شناسند. شاعر، مداح و ذاکر که عمر پر فراز و نشیب خود را در راه اهل بیت خرج کرد. او با کوله باری از تجربه بنیاد دعبل خزاعی را تأسیس و خانه مداحان را در مکان فعلی آن یعنی عمارت فخرالدوله راه اندازی کرد و توانست مداحان و شاعران زیادی را در عرصه ستایشگری تربیت کند.

حاج میرزا علی آقای آهی معروف به حاج علی آهی متولد ۱۳۰۷ شمسی در محله پامنار تهران به دنیا آمد. فامیلی آهی منسوب به دهستان «آه» است که در حال حاضر با نام شهر آبعلی شناخته می‌شود. مرحوم آهی در خانواده‌ای متدین و مذهبی رشد و تربیت یافت و پدرش حاج قربانعلی آهی از کسبه بازار تهران بود که جنب پله مسجد شاه قدیم دکان داشت.

در جوانی طبع شعرش شکوفا شد و شعرهای آئینی سرود. نوحه‌ها و اشعاری که ترجمانی از آیات قرآن، ادعیه، روایات و احادیث محسوب می‌شدند و اغلب مضمون عشق به حسین (ع) به خود می‌گرفتند. ساختار مستحکم و محتوای غنی اشعار حاج علی، خیلی زود مورد استقبال و توجه مداحان قرار گرفت و ارادت خالصانه او به ساحت سیدالشهدا (ع) و عاشقان آل‌الله، باعث شد تا او را «پرچمدار ستایشگری»، «پدر معنوی مداحان»، «شیخ المادحین» و «مداح‌الحسین» بنامند.

در ایام سالگرد درگذشت این خادم اهل بیت (ع) و به بهانه برگزاری مراسم بزرگداشت وی از سوی بنیاد دعبل خزاعی در سال جاری در نشستی با حضور مهدی امین فروغی؛ استاد دانشگاه، سید محمد صالحی کوشا، نویسنده و پژوهشگر حوزه شعر آئینی و حاج حسن آهی فرزند حاج علی آهی به گفتگو نشستیم. در ادامه بخش نخست این گفتگو را می‌خوانید.

*امروزه ما شاهد سبک‌های مختلف مداحی هستیم. برخی از این سبک‌ها اگرچه انتقادهایی نسبت به آن‌ها وارد است، اما با این حال با استقبال خوبی از سوی مردم مواجه می‌شوند و حتی می‌توان گفت «وایرال» می‌شوند. سوال اینجاست که حاج آقا آهی چقدر موافق ظهور این سبک‌های جدید مداحی بودند؟ آیا ایشان به این موضوع اهمیت می‌دادند که مداحی باید در قالب‌های خاصی کار را اجرا کنند یا خیر؟ آیا ایشان فکر می‌کردند که باید یک «مانیفست» برای مداحی نوشته شود؟ یا اینکه تنها باید به مداحی‌های سنتی پایبند بود یا می‌توان با ایجاد جریانات جدید، به هنری نو یافت؟

آهی: حاج آقا آهی بیشتر روی محتوای اشعار تأکید داشتند. البته گاهی هم به سبک‌ها اعتراض می‌کردند، به خصوص به سبک‌هایی که در آن دوره به آن‌ها می‌گفتند «لس آنجلسی». ولی عمده نگرانی ایشان این بود که الفاظی که در اشعار آئینی استفاده می‌شود، باید با دقت انتخاب شود.

فرق اصلی که ایشان می‌کردند بین اشعار آئینی و غزل این بود که در غزل می‌توانید هر کلمه‌ای که دوست دارید به کار ببرید، اما در اشعار آئینی نمی‌توانید این کار را انجام دهید. مثلاً نمی‌توانید به خدا خطاب کنید «دلبر» یا «نگار»، زیرا طبق آیه قرآن «و لله الاسماء الحسنا»، خداوند اسمایی دارد که نیک هستند و باید با این اسم‌ها صدا زده شود.

حاج آقا آهی همچنین خیلی به موضوع غلو حساس بودند. ایشان معتقد بودند که امیرالمومنین (ع) جایگاه خاصی در اسلام دارند، اما این جایگاه نباید به حدی برسد که به مقام خداوند نزدیک شود. مثلاً کلمه «شاه» را ایشان دوست نداشتند و می‌گفتند: کلمه شاه منفوره، بهتر است به جای آن بگوییم سلطان. ایشان مخالف بودند که کلماتی مثل شاه در مداحی‌ها استفاده شود، زیرا این کلمه در اذهان عمومی منفور است.

در مورد امامان معصوم (ع) نیز ایشان خیلی حساس بودند. امام صادق (ع) فرموده‌اند: «لعنت خدا بر کسی که ما را به چیزی خطاب کند که خودمان به کار نبرده‌ایم.» بنابراین، حاج آقا آهی معتقد بودند که نباید از الفاظی استفاده کرد که ائمه معصومین (ع) خودشان از آن‌ها استفاده نکرده‌اند.

*در مورد زبان حال آیا نکته‌ای داشتند؟

به موضوع زبان حال توجه زیادی داشت و حرفشان این بود که وقتی ما درباره ائمه معصومین (ع) شعر می‌سراییم، باید به زبان حال خودمان دقت کنیم. مثلاً اگر ما در یک شعر بگوییم که «امام حسین (ع) در یک مصیبت خاص احساسی خاص داشتند»، باید مطمئن باشیم که این احساس واقعاً با شأن امام حسین (ع) همخوانی دارد با روی این نکته تاکید داشت که نباید احساسات شخصی خودمان را به ائمه معصوم (ع) نسبت دهیم.

خیلی به علم و تحقیق اهمیت می‌دادند. خودشان همیشه مطالعه می‌کردند و از مراجع بزرگ تقلید تذکرات می‌گرفتند. مثلاً اولین دیوانی که چاپ کردند، شامل اشعاری بود که بعداً متوجه شدند در آن‌ها از کلماتی مثل «یزدان» استفاده کرده‌اند که ایشان فکر می‌کردند اسم خدا نیست. این دیوان را بعداً اصلاح کردند و به جای یزدان، کلمات دیگری قرار دادند. حتی تأکید می‌کردند که باید با دقت از آن‌ها استفاده کرد. مثلاً یک بار از شعری از سعدی انتقاد کردند که در آن امام علی (ع) به «عدو بنده» خطاب شده بود. حاج آقا آن شعر رو از کتاب‌های درسی حذف کردند.

در کل، حاج آقا آهی جزو آن دسته از شاعران بزرگی بودند که هم از نظر علمی و هم از نظر عرفانی و اعتقادی، قدم‌های مثبتی در بهبود شعر مذهبی برداشتند. ایشان تلاش می‌کردند که شعر آئینی نه تنها ادبیات خوبی داشته باشد، بلکه بتواند به درستی معارف دینی را منتقل کند.

*آقای فروغی اصلاً شعر آئینی در حوزه ستایشگری دقیقاً چه تعریفی دارد؟

فروغی: شعر آئینی در حوزه ستایشگری به معنای دقیق کلمه، نوعی ادبیات است که برای بیان عقاید، ارزش‌ها و معارف دینی خاص خلق شده است. این نوع شعر نه تنها یک قالب هنری است، بلکه وظیفه انتقال پیام‌های اعتقادی و اخلاقی را نیز بر عهده دارد. بنابراین، شعر آئینی باید در چارچوبی خاص قرار گیرد که هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی، با اصول دینی و فرهنگی جامعه همخوانی داشته باشد. این نوع شعر به طور خاص در خدمت ستایش اهل بیت (علیهم السلام) و بیان مصائب و فضائل آن‌هاست.

حاج آقا آهی در شعر آئینی جایگاهی بسیار خاص داشتند. ایشان نه تنها به عنوان یک شاعر، بلکه به عنوان یک متفکر و عارف که به عمق مسائل دینی و اعتقادی آگاهی داشتند، شناخته می‌شدند. حاج آقا آهی به شدت به محتوای اشعار توجه داشت و معتقد بود که شاعر آئینی باید درک عمیقی از عقاید دینی داشته باشد و در عین حال، باید از ادبیات و فنون شعری نیز بهره‌مند باشد. ایشان به دقت بررسی می‌کردند که آیا الفاظ و تعبیرات به کار رفته در شعر، با مقام الهی یا مقام امامت تناسب دارد یا خیر.

شعر آئینی به نوعی ادبیات اطلاق می‌شود که در آن شاعر با استفاده از ابزارهای هنری و زبانی، مفاهیم دینی و اعتقادی را به تصویر می‌کشد. این نوع شعر باید در چارچوبی حرکت کند که هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی، با اصول دینی و فرهنگی جامعه همخوانی داشته باشد. شعر آئینی به طور خاص در خدمت ستایش اهل بیت (علیهم السلام)، بیان مصائب و فضائل آن‌ها، و انتقال معارف دینی است.

در دوره‌های اولیه اسلامی، شعر تنها رسانه‌ای بود که در جامعه وجود داشت و شاعران از آن برای بیان اغراض مختلف استفاده می‌کردند. شیعیان نیز از این رسانه به خوبی استفاده کردند و شاعرانی ظهور کردند که شعرشان مورد تشویق امامان (علیهم السلام) قرار گرفت. از جمله این شاعران می‌توان به عبدی کوفی اشاره کرد که شعر او به گونه‌ای بود که حتی امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «یا معشر الشیعه، علموا اولادکم شعر عبدی که او الهیست.»

*خود حاج آقا آهی در شعر آئینی چه جایگاهی دارند؟

حاج آقا آهی در شعر آئینی جایگاهی برجسته داشتند. ایشان به شدت به محتوای اشعار توجه داشتند و معتقد بودند که شاعر آئینی باید درک عمیقی از عقاید دینی داشته باشد و در عین حال، باید از ادبیات و فنون شعری نیز بهره‌مند باشد. ایشان به دقت بررسی می‌کردند که آیا الفاظ و تعبیرات به کار رفته در شعر، با مقام الهی یا مقام امامت تناسب دارد یا خیر.

حاج آقا آهی به شدت بر محتوای اشعار تأکید داشتند. ایشان معتقد بودند که شاعر آئینی نباید از الفاظی استفاده کند که با مقام الهی یا مقام امامت تناسب ندارد. به عنوان مثال، ایشان مخالف استفاده از کلماتی مانند «شاه» در مدح امامان بودند و معتقد بودند که بهتر است از کلماتی مانند «سلطان» استفاده شود. به تناسب بین قالب و محتوا در شعر آئینی حساس بود. معتقد بود که قالب شعر باید به گونه‌ای باشد که محتوای آن را به بهترین شکل منتقل کند. به عبارت دیگر، قالب نباید مانع از درک مفهوم شعر شود.

یکی از نکات مهمی که حاج آقا آهی به آن توجه داشتند، موضوع «زبان حال» بود. ایشان معتقد بودند که شاعر نباید احساسات شخصی خود را به امامان معصوم (علیهم السلام) نسبت دهد. به عنوان مثال، اگر شاعری در یک مصیبتی احساسی خاصی دارد، نباید فرض کند که امام معصوم نیز همان احساس را داشته است.

حاج آقا آهی به شدت به استفاده از الفاظ و تشبیهات توجه داشتند. ایشان معتقد بودند که شاعر آئینی نباید از الفاظی استفاده کند که با مقام الهی یا مقام امامت تناسب ندارد. به عنوان مثال، ایشان مخالف استفاده از کلماتی مانند «دلبر» یا «نگار» در مدح خدا بودند و معتقد بودند که طبق آیه قرآن «و لله الاسماء الحسنا»، باید از اسماءی نیک برای خدا استفاده کرد.

حاج آقا آهی تمام اشعار خود را پیش از انتشار به یکی از بزرگان مراجع تقلید ارائه می‌کردند و از آن‌ها درخواست می‌کردند که اشکالات احتمالی شعر را بیان کنند. این کار نشان می‌دهد که ایشان به شدت به صحت و دقت اشعار خود توجه داشتند.

*پس با این حساب ما نمی‌توانیم هر شخصی را شاعر آئینی بنامیم، به هر حال ما شعرای بسیاری داشتیم که در قالب‌های متفاوت شعری اشعار و دیوان داشتند و در کنار این مدح اهل بیت (ع) هم می‌گفتند یا در موضوعی چون عاشورا شعر می‌سرودند، آیا عنوان شاعر آئینی نیز به اینها اطلاق می‌شود؟

فروغی: در شعر آئینی یا مذهبی، انتخاب واژگان و تشبیهات بسیار حساس است. به‌ویژه زمانی که قصد داریم امامان معصوم (علیهم السلام) را توصیف کنیم، باید با دقت فراوان عمل کنیم. در ادبیات عرفانی، شاعران از اصطلاحاتی مثل «زلف»، «خال»، «باده»، «می»، و حتی «خرابات» استفاده می‌کنند که هر کدام در قالب معانی خاصی تعبیر می‌شوند. برای مثال، شیخ محمود شبستری در گلشن راز این اصطلاحات را رمزگشایی کرده و نشان داده که «خرابات» به معنای پاکی از خودپرستی است یا «باده» نماد مستی عشقی الهی است. اما این نوع ادبیات در شعر عرفانی، جایی که مخاطبان متبحر در این مباحث هستند، پذیرفته است.

حاج آقا آهی با این رویکرد دقیق و غیرتمندانه، الگویی برای شاعران آئینی بودند و تلاش کردند تا استانداردهایی را برای شعر مذهبی ایجاد کنند که هم محتوای پاکیزه‌ای داشته باشد و هم اشعار قابل درک برای همه مخاطبان باشد.

اما در شعر آئینی، مخاطبان مردم عادی هستند که لزوماً از ظرافت‌ها و معانی عمیق ادبیات عرفانی آگاهی ندارند. بنابراین، استفاده از چنین الفاظی می‌تواند سوءتفاهم ایجاد کند یا حتی محتوای اصلی شعر را تحت الشعاع قرار دهد. برای مثال، اگر کسی در مدح امام حسین (علیه السلام) از عبارتی شبیه به «خنک آن قماربازی» استفاده کند، این جمله در منظومه فکری مولانا مفهوم دارد، اما در محافل عزاداری و در مورد امام حسین، چنین تعبیری کاملاً نامناسب و حتی مخل است.

حاج آقا آهی، به‌عنوان یکی از پیشگامان شعر آئینی، به شدت بر این موضوع تأکید داشتند. ایشان معتقد بودند که در شعر مذهبی، اصل موضوع «انتقال صحیح محتوا» است و هرگونه استفاده از اصطلاحاتی که ممکن است باعث سوءبرداشت شود، باید اجتناب شود. برای نمونه، ایشان با استفاده از کلماتی مثل «شاه» یا «مطرب» در شعر مذهبی مخالف بودند و حتی در مواردی با شاعرانی که چنین اصطلاحاتی را به کار می‌بردند، برخورد می‌کردند و آن‌ها را اصلاح می‌نمودند.

بنابراین، در شعر آئینی، شاعر باید دقت کند که اولاً الفاظ و تشبیهات به کار رفته، با مقام امامان معصوم (علیهم السلام) تناسب داشته باشد. دوم اینکه مخاطب شعر، که غالباً مردم عادی هستند، بتواند بدون سوءتفاهم، مفهوم شعر را درک کند. و سوم محتوا در خدمت پیام اصلی باشد و هیچ عنصری نباید مانع از انتقال صحیح پیام شود.

در نهایت، اگر شاعری بخواهد از اصطلاحات عرفانی یا تشبیهات خاص استفاده کند، باید مطمئن باشد که این عبارات نه تنها با عقاید دینی تضاد ندارند، بلکه به درک بهتر مخاطب کمک می‌کنند. این کار نیازمند درک عمیق از معارف دینی، ادبیات، و مخاطب است.

حاج آقا آهی با این رویکرد دقیق و غیرتمندانه، الگویی برای شاعران آئینی بودند و تلاش کردند تا استانداردهایی را برای شعر مذهبی ایجاد کنند که هم محتوای پاکیزه‌ای داشته باشد و هم اشعار قابل درک برای همه مخاطبان باشد.