«هنر» در برابر «فاجعه»

خبرگزاری مهر- مجله مهر: انفجارهای مهیب، مانند آنچه در ۴ آگوست ۲۰۲۰ بندر بیروت را لرزاند یا در ششم اردیبهشت ۱۴۰۴ بندر شهید رجایی در بندرعباس را درنوردید، تنها ویرانی به جای نمی‌گذارند؛ آنها زخمی عمیق بر روح جمعی یک ملت وارد می‌کنند که با همدردی و همبستگی التیام می‌یابد و هنر به این بهبود و بازسازی، سرعت می‌بخشد. در بیروت، هنرمندان با خلق آثاری نظیر مجسمه‌های نمادین و اجراهای موسیقی در خرابه‌ها، به التیام دردها و بازسازی امید پرداختند. مرور این اقدامات می‌تواند برای هنرمندان کشورمان الهام‌بخش باشد. چرا که هنر در این لحظات تاریک، نه‌تنها مرهم زخم‌هاست بلکه مشعلی برای روشن‌کردن مسیر آینده است. گزارش محمد کلهر روزنامه نگار و منتقد هنری را در ادامه بخوانید:

مجسمه‌های نمادین ندیم کرم و حیات ناظر

انفجار مهیب بندر بیروت در ۴ آگوست ۲۰۲۰، که به «بیروتشیما» تشبیه شد، نه‌تنها خسارات مادی و جانی عظیمی به جا گذاشت، بلکه روح جمعی مردم لبنان را عمیقاً متأثر کرد. این فاجعه که به کشته‌شدن ۲۱۸ انسان، زخمی شدن بیش از ۷۰۰۰ نفر و آواره شدن حدود ۳۰۰ هزار نفر منجر شد، موجی از واکنش‌های هنری را برانگیخت. هنرمندان لبنانی و بین‌المللی با خلق آثار هنری، از مجسمه‌های نمادین گرفته تا اجراهای موسیقی و پروژه‌های بازسازی فرهنگی، به این تراژدی پاسخ دادند و رنج، مقاومت و امید مردم لبنان را به تصویر کشیدند.

در یکی از برجسته‌ترین واکنش‌ها، «ندیم کرم» هنرمند و معمار لبنانی، مجسمه‌ای ۲۵ متری در عربی «الرمز» و در انگلیسی The Gesture نامگذاری شد که شاید بهترین معادل فارسی آن «نماد» باشد؛ نمادی به یاد قربانیان انفجار بیروت. مجسمه «نماد» از صدها قطعه فولادی آسیب‌دیده آشیانه‌های بندر بیروت ساخته و در نزدیکی محل انفجار نصب شد. کرم گفت که این مجسمه «بازتاب روح لبنان است که حتی در بدترین شرایط نیز سر خم نمی‌کند».

حیات ناظر، دیگر هنرمند لبنانی، مجسمه‌ای تأثیرگذار از شیشه‌های شکسته و آوار انفجار ساخت. این اثر که زنی را به تصویر می‌کشد، ساعتی در پایه خود دارد که روی ساعت ۶:۰۸ عصر (زمان وقوع انفجار) متوقف شده است. این مجسمه به نمادی از امید و استقامت تبدیل شد و ناظر درباره‌اش چنین گفت: «این راه من برای پذیرش واقعیت و تلاش برای بازسازی مردمم است».

نوای پیانو میان ویرانه‌ها

اجرای موسیقی میان ویرانه‌های ناشی از انفجار، یکی از واکنش‌های تأثیرگذار بود. «شادی حداد» در بیمارستان سنت جورج که به شدت آسیب دیده بود، روی پیانوی بیمارستان قطعه‌ای از سمفونی «موطنی» را نواخت. این پرفورمنس که در حضور داوطلبان مشغول پاکسازی آوار انجام شد، به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی وایرال شد. پیام اجرای حداد این بود که با عشق و حمایت می‌توانیم بیروت را از نو بسازیم.

همچنین، ویدئویی از یک زن مسن لبنانی که در خانه ویران‌شده‌اش پیانو می‌نواخت، توجه همگان را جلب کرد. طبق گزارش الجزیرة نت، این زن، معروف به «عازفة الأمل» (نوازنده امید)، با نواختن ملودی‌های غم‌انگیز، به نمادی از استقامت تبدیل شد.

«ریموند اسیان» پیانیست و هنرمند لبنانی که در انفجار آسیب دید، با استفاده از بقایای خانه‌اش، مجسمه‌ای به شکل پیانو ساخت. او همچنین قطعه‌ای موسیقیایی را که در حال ساخت بود، تکمیل کرد و احساسات ناشی از واقعه را در آن گنجاند.

آلبوم موسیقی به نام «نصف مدینه» منتشر شد که شامل آثار هنرمندانی مانند «نیکلاس ژار» و «فاطیما القادری» بود. درآمد حاصل از این آلبوم به حمایت از هنرمندان و صندوق‌های کمک متقابل در بیروت اختصاص یافت.

پروژه «با هنر برمی‌خیزیم»

جوانان لبنانی هم نقش مهمی در واکنش‌های هنری به این فاجعه ایفا کردند. پروژه «با هنر برمی‌خیزیم» با حمایت یونسکو، ابتکاری جوان‌محور بود که به بازسازی میراث فرهنگی آسیب‌دیده بیروت اختصاص داشت. این پروژه شامل بازسازی پنجره‌های تاریخی با شیشه‌های رنگی، نقاشی دیواری و اجراهای تئاتر خیابانی بود که همزمان با بازسازی، روحیه جامعه را تقویت کرد. طبق گزارش یونسکو، این ابتکار «قدرت هنر را در التیام و بازسازی نشان داد» و به جوانان اجازه داد تا «هویت فرهنگی خود را بازسازی کنند».

«مایا حسینی» هنرمند شیشه‌گر پس از انفجار تصمیم گرفت به جای بازنشستگی به بازسازی پنجره‌های رنگی کلیساها و موزه‌ها بپردازد. او گفت: «نمی‌توانم برای بازسازی آنچه از دست رفته است، تلاشی نکنم.»

هنرمندان تجسمی هم بیکار ننشستند؛ «تیاری شهاب» نقاش لبنانی، تابلویی خلق کرد که لحظه انفجار را به تصویر می‌کشید و گفت که این اثر راهی برای اعلام «من زنده‌ام» است. هنرمندی به نام علی هم اثری خلق کرد که زندگی کنار «تلی مرگبار» را نشان می‌داد و تأکید کرد: «لبنان پابرجا خواهد ماند».