خبرگزاری مهر-گروه استانها؛ امام خمینی (ره) در بدو شکل‌گیری انقلاب و استقرار نظام مقدس اسلامی بر ضرورت «انقلاب فرهنگی» تأکید داشتند و در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۵۹ در جمع دانشجویان عضو انجمن اسلامی دانشگاه‌ها و سازمان‌های دانشجویی مسلمان سراسر کشور ضمن برشمردن معایب دانشگاه‌های عصر پهلوی، آنها را دانشگاه‌های وابسته و استعماری خواندند و خواستار ایجاد تحول در نظام دانشگاهی کشور شدند.
این سخنان مقدمه انقلاب فرهنگی شد که با اعتراض دانشجویان علیه جریان‌های غیراسلامی و اساتید وابسته در تهران و شهرستان‌ها و حمایت مردم از این حرکت صورت گرفت. امام خمینی (ره) نظام آموزش عالی کشور را نیازمند تغییرات جدی دانستند و تصریح کردند که دانشگاه‌ها باید اسلامی شود. سالروز اعلام انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۵۹ هجری شمسی، بهانه نشست خبرگزاری مهر با موضوع «موانع و عوامل بر زمین ماندن سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها» بود که با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین باقر مختاری، عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد و مدرس حوزه علمیه و ماشالله ایزدی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور استان چهارمحال و بختیاری و رئیس کمیسیون فرهنگی، اجتماعی، ورزشی، ایثارگران و بانوان شورای اسلامی شهرکرد برگزار شد؛ مشروح این نشست از نظر خوانندگان گرامی می‌گذرد.
* در خصوص چرایی و ضرورت انقلاب فرهنگی و اسلامی شدن دانشگاه‌ها در بدو پیروزی انقلاب اسلامی توضیح بدهید.
باقر مختاری: شکی نیست که یکی از اهداف انقلاب اسلامی، اسلامی شدن جامعه در تمامی ساحت‌ها بوده است و فرمایش مقام معظم رهبری ناظر بر گام دوم انقلاب شامل پنج مرحله انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، جامعه اسلامی و تمدن اسلامی است. لذا هدف نهایی انقلاب دستیابی به تمدن اسلامی خواهد بود که بر همین اساس، از بدو شکل‌گیری مبارزات برای شکل‌گیری این انقلاب می‌بینیم که اسلامی شدن جامعه از اصول و نیت‌های اصلی امام خمینی (ره) و مردم و گروه‌های مختلف بوده است.
قبل از انقلاب نیز اکثریت جامعه ایرانی مسلمان بود اما نظام و ساختار سیاسی حاکم به معنی واقعی کلمه اسلامی نبودند خاصه وضعیت دانشگاه‌ها در قبل از انقلاب که به لحاظ شکلی از غرب الگوبرداری کرده بودند، همان نظام حاکم بر دانشگاه‌های غربی را داشتند و هم از حیث ساختار و افراد و هم محتوا و … کاملاً غربی بودند.
در این میان وقوع انقلاب و استقرار نظام اسلامی در جامعه باعث تعطیلی سه ساله دانشگاه‌ها شد تا پالایش و اسلامی‌سازی این پایگاه‌های علمی آغاز شود. در این راستا اقدامات خوبی صورت گرفت تا هم از حیث افراد و هم محتوا و دیگر موارد، ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی لحاظ شود.
ماشالله ایزدی: اسلامی شدن دانشگاه‌ها دغدغه مهم امام خمینی (ره) بود که ایشان حتی قبل از انقلاب نیز بر این مهم تأکید داشتند. ایشان در فروردین سال ۵۸ نیز بر این موضوع تأکید کردند و در سال ۱۳۵۹ کارگروهی برای تشکیل شورای انقلاب فرهنگی شکل گرفت. در این راستا تهیه محتوا، شناسایی اساتید مؤمن و مردمی و متدین در دانشگاه و دیگر اقدامات در راستای اسلامی شدن دانشگاه‌ها در دستور کار قرار گرفت و پس از سه سال، دانشگاه‌ها بازگشایی شدند. امام خمینی (ره) قائل به جایگاه مهم دانشگاه در جامعه بودند و فرمودند اگر دانشگاه اصلاح شود، جامعه اصلاح خواهد شد.
دین مبین اسلام اهمیت فراوانی برای علم‌آموزی قائل است و علم را امری همگانی می‌داند که محدودیتی برای کسی نباید قائل شد.
مقام معظم رهبری نیز همواره بر موضوع اسلامی شدن دانشگاه‌ها تأکید داشته‌اند که در همین راستا سند دانشگاه اسلامی در سال ۱۳۹۲ تدوین و ابلاغ شد که یک متن عالی و متقن بود اما با تغییر دولت، این سند به حاشیه رفت.
* آیا می‌توانیم ادعا کنیم که دانشگاه‌های ما امروز اسلامی هستند؟
دستاوردهای انقلاب اسلامی را نباید نادیده بگیریم و نگاهی به فضای دانشگاهی قبل و بعد انقلاب گویای تفاوت‌هاست. بنده معتقدم بعد از انقلاب، انقلاب در چند عرصه از جمله سینما وارد نشد اما اگر همین سینمایی را که به آن نقد داریم با سینمای قبل از انقلاب مقایسه کنیم، متوجه تفاوت‌ها و فاصله‌ها خواهیم شد.
با این حال چشم‌انداز طراحی شده محقق نشده است اگرچه دانشگاهیان در این حوزه عملکرد هم دارند و کارهایی انجام گرفته است.
نه فقط در چشم‌انداز اسلامی شدن دانشگاه‌ها بلکه برخی اهداف و چشم‌اندازهای دیگر تعریف شده برای دانشگاه نیز تا کنون جامه عمل نپوشیده است. مثلاً اینکه هنوز در تحقق دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم که باید کارآفرین باشند، نقص وجود دارد و فرآیند تحصیل در دانشگاه، عموماً دانشجو را به سمت کارآفرینی نمی‌برد.
* سند دانشگاه اسلامی در سال ۹۲ تصویب و ابلاغ شد اما تا کنون نشانه‌هایی از عملیاتی شدن آن را در دانشگاه‌ها ندیدیم.
ماشالله ایزدی: سیاست‌زدگی باعث روی زمین ماندن این سند بالادستی شد. اگر مدیر یک مجموعه باور قلبی و عزم جدی به انجام کاری نداشته باشد، آن کار هرگز به نتیجه نخواهد رسید. مدیر باید با تمام وجود بپذیرد و اعتقاد قلبی در خصوص انجام کار داشته باشد.
روی بند بند سند دانشگاه اسلامی کار شده و همه ساحت‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، پژوهشی، اجتماعی و نیز عزت و سربلندی و اقتدار ملت ایران در آن دیده شده است. مفاهیم والایی همچون ایثار و شهادت، خدمت به مردم و رفع مشکلات آنان و … در این سند وجود دارد اما عملیاتی شدن آن در گرو باور و اعتقاد قلبی مدیران است و این موضوع یکی از عوامل بر زمین ماندن این سند بود.
نکته دوم اینکه دانشگاه و آموزش و پرورش باید در راستای عملیاتی شدن سند دانشگاه اسلامی همسو می‌شدند. دانشگاه و مدرسه نباید نسبت به هم غریب باشند بلکه محیطی قرین به هم و در تداوم کار یکدیگر باید داشته باشند و فاصله‌ها میان این دو نهاد به حداقل برسد.
* به نظر می‌رسد اهداف و چشم‌اندازهای ناظر بر جهت‌دهی اسلامی دانشگاه‌ها به طور کامل و کارآمد محقق نشد حال آنکه امامین انقلاب همواره بر این مهم تأکید داشتند.
باقر مختاری: بله، بر همین مبنا بود که تدوین سند دانشگاه اسلامی ضرورت پیدا کرد که یکی از اسناد بسیار قوی و جامع بالادستی است. این سند هم راهبردها و هم اقدامات را به طور روشن و مشخص تعریف می‌کند اما پرسش اینجاست که چرا با وجود تدوین و تصویب سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها، این سند محقق نشده است؟
ماشالله ایزدی: معتقدم ساختار دانشگاه بسیار مهم است یعنی صرف خواندن و گذراندن چند واحد معارف یا برپایی نماز جماعت یا اردوی راهیان نور اگرچه لازم است و باید باشد، اما الزاماً به معنی اسلامی شدن دانشگاه نیست و لزوماً منجر به تربیت نیروی مؤمن و متعهد نمی‌شود.
در وهله نخست، منظومه فکری مدیران و تفکر حاکم بر دانشگاه باید اسلامی باشد تا منجر اسلامی شدن ساختار دانشگاه شود. بنابراین اگر تفکر اسلامی حاکم نباشد، راه به جایی نخواهیم برد.
به نظر می‌رسد متولیان دانشگاه خاصه نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها باید سند دانشگاه اسلامی را بار دیگر بازخوانی کرده و عرصه‌ای را فراهم کنند که این سند بالادستی مورد توجه قرار گیرد.
بعد از دوران کرونایی شاهد هستیم که فضای مجازی عمومیت یافت و توانست اذهان و قلوب نوجوانان و جوانان را به تسخیر خود درآورد، دانشجویان در این دوران از فضای سازنده دانشگاه فاصله گرفتند و در فضای ولنگار و ره‌ای مجازی وارد شدند و تحت تأثیر القائات سو دشمنان قرار گرفتند. لذا به نظر می‌رسد مبحث اسلامی شدن دانشگاه‌ها در این برهه بیش از هر زمانی موضوعیت دارد و سند آن باید بازخوانی و احیا شود.
* تلقی و برداشت خودتان را از دانشگاه اسلامی توضیح دهید.
باقر مختاری: گاهی پاسخ‌های سطحی به این پرسش داده می‌شود مثلاً اینکه اسلامی سازی دانشگاه به معنی ساخت مسجد یا رفت و آمد روحانیون یا حتی سبک معماری اسلامی در آن است.
در حالی‌که اسلامی شدن دانشگاه‌ها انقلابی نیاز دارد که اگر نگوییم هم‌سطح انقلاب اسلامی اما به همان جدیت و قوت باید باشد. این انقلاب در دانشگاه در چند ساحت باید اتفاق بیفتد که اولین آن، انقلاب در افراد است با این توضیح که بسیاری از مدرسان و اساتیدی که در بدنه دانشگاه حضور دارند دارای نگاه سکولار بوده و لذا اعتقادی به مسئله دانشگاه اسلامی ندارند. لذا امام خمینی (ره) بر ضرورت پالودن دانشگاه از افراد با تفکرات غربی و شرقی تأکید داشتند و قائل بودند اگر افراد این نگاه اسلامی نداشته باشند، اسلامی شدن دانشگاه‌ها میسر نیست.
اگر رئیس دانشگاه یک انسان مؤمن و معتقد باشد، یقین بدانید که تفکر او در روند اسلامی شدن دانشگاه تعیین‌کننده خواهد بود. با وجود آئین‌نامه‌های مشخص و معین در این خصوص اما می‌بینیم که اتفاقی نیفتاده است.
پرسش اینجاست که ما در دانشگاه چقدر برای استاد یا مسئولی که اعتقاد دارد و دغدغه‌مند است اهمیت و احترام قائلیم.
امروز در صد بالایی از اساتید و کارمندان دانشگاه نگاه سکولار دارند و لذا در این زمینه باید جدی‌تر فکر کنیم.
ماشالله ایزدی: متون دانشگاهی باید به‌روز شوند، ما قائل به دخالت در علوم فیزیک و شیمی و ریاضیات نیستیم اما معتقدیم این علوم باید منجر به تفکر اسلامی در دانشگاه و دانشجویان شود.
امروز مباحثی همچون سواد رسانه و فضای مجازی، جنگ شناختی یا هوش مصنوعی از مسائل و موضوعات روز هستند که باید در متون دانشگاهی نیز گنجانده شود و در سند دانشگاه اسلامی نیز این موضوعات به‌روز و مبتلابه جامعه دیده شود. توجه به جنگ شناختی و رفع ابهامات و شبهاتی که دشمن دائماً به افکار عمومی جامعه خاصه جوانان تزریق می‌کند، باید مورد توجه قرار گیرد.
* به نظر می‌رسد از حیث محتوا و منابع نیز نتوانستیم منابع غنی اسلامی را در دانشگاه تدوین کنیم و در ساحت اسلامی سازی منابع علوم انسانی غفلت صورت گرفته است.
باقر مختاری: زمینه دومی که به عنوان مانع و چالش اسلامی شدن دانشگاه بسیار اهمیت دارد همین موضوع است که حوزه‌های علمیه هنوز در تولید علم دینی مشکل دارند و هنوز حتی نتوانستیم در تعریف چیستی علم دینی به یک وفاق برسیم. برخی‌ها نگاه افراطی دارند و قائلند که همه علوم اعم از فیزیک و شیمی و مهندسی و ریاضی و … علم دینی هستند در حالی‌که باید گفت مراد از علم دینی صرفاً علوم انسانی و اسلامی است که حوزه علمیه در این زمینه غفلت کرده است.
ما هنوز علمی با عنوان اقتصاد اسلامی نداریم و حوزه علمیه نتوانسته این علم را ایجاد کند تا دانشگاه با استناد به آن، به تعلیم و تربیت نیروی متخصص بپردازد. پرسش اینجاست که آیا حوزه علمیه توانسته اصول و مبانی روانشناسی، جامعه شناسی، علوم سیاسی و … را که اسلام در آنها غنی بوده و حرف جدی دارد، تبدیل به نظریه کرده و در اختیار دانشگاه قرار دهد؟ حوزه باید به عنوان مرجع در علوم انسانی و اسلامی پای کار بوده باشد اما در این زمینه غفلت اتفاق افتاده است.
نکته دیگر اینکه به علت کمبود تولیدات بر مبنای علوم انسانی و اسلامی، در زمینه تربیت استاد نیز نتوانستیم تحول جدی را در اساتید این حوزه ایجاد کنیم و باید بگویم بخش اعظم اساتید علوم انسانی اساساً ارتباطی با علوم دینی ندارند و معتقدم اساتید دغدغه‌مند با نگاه دینی در رشته‌های مختلف علوم انسانی انگشت شمارند.
با برخی اساتید استان خودمان که صحبت داشتم قائلند که مسائلی همچون نماز هیچ موضوعیتی در فرآیند جذب و به‌کارگیری اساتید دانشگاه نباید داشته باشد و درست مانند دانشگاه‌های غربی، صرفاً معیارهای علمی باید در نظر گرفته شود.
* در خصوص سرفصل‌ها و منابع دروس عمومی معارف اسلامی چه صحبتی دارید؟
باقر مختاری: این دروس قاعدتاً با هدف آشنایی دانشجویان با مبانی دینی طراحی و تدوین شده اما نکته اینجاست که این دروس و سرفصل‌ها به محض تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی و بازگشایی دانشگاه‌ها تدوین شد. ساختاری که به عنوان دروس عمومی و معارف به عنوان یک ظرفیت عالی و مهم در دست داریم و محتواهایی که به دانشجویان ارائه می‌شود، متناسب با نیاز روز رشد نکرده و به روز رسانی نشده است.
سرفصل‌های امروز دروس عمومی و معارف اسلامی همان سرفصل‌های دهه ۶۰ است در حالی که این منابع و متون باید سال به سال به‌روز و جدید شود. ما هنوز موضوعاتی همچون سواد رسانه را وارد دروس عمومی دانشگاه نکردیم در حالی که یک نیاز جدی متناسب با تحولات روز است.
دروس معارف اسلامی که یکی از ابزارهای اسلامی شدن دانشگاه‌ها هستند مورد غفلت واقع شده و هنوز نتوانستیم تحولی در منابع و متون این دروس دانشگاهی شکل بدهیم. نتیجه این است که باوجود اتفاقات خوب در دانشگاه‌ها، نتوانستیم ساختار و فرایندی را ایجاد کنیم که به پرورش دانشجویان مؤمن و معتقد و متعهد منجر شود. ما نمازهای جماعت باشکوه، اعتکاف‌های پرشور دانشجویی یا اردوهای راهیان نور دانشجویی را برگزار می‌کنیم اما معتقدم این حرکت‌ها عمدتاً خودجوش یا به مدد یک استاد دغدغه‌مند شکل می‌گیرد.
* دغدغه اسلامی شدن دانشگاه‌ها به عنوان یک پروژه کلان قاعدتاً باید در نگاه و تفکر کارگزاران و دولتمردان نیز ساری و باشد تا جامه عمل بپوشد، در این خصوص صحبتی دارید؟
باقر مختاری: اگر در بیانات امام راحل (ره) و مقام معظم رهبری جستجو کنید متوجه این دغدغه جدی مبنی بر اسلامی شدن دانشگاه‌ها خواهید شد. اما نکته اینجاست برخی دولت‌هایی که بر سر کار آمدند عموماً اعتقادی به این مهم نداشتند و برخی دولتمردان اساساً اعتقادی به دانشگاه اسلامی نداشتند بلکه مخالف بودند و چه بسا با طنز و تمسخر به این موضوع نگاه کردند.
ماشالله ایزدی: نگاهی به بندها و محتوای سند دانشگاه اسلامی حاکی از یک سند عالمانه، قوی، متقن و قابل قبول، متناسب با ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی است اما وقتی میدان را مشاهده می‌کنیم متناسب با سند نیست. البته شکی نیست که فضای دانشگاهی بعد از انقلاب قابل قیاس با قبل از انقلاب نیست و این مکان‌های علمی محل پرورش جوانان متعهد و مؤمن و دلسوز نیز هستند. با این حال باید از سیاست‌زدگی در این عرصه پرهیز شود و مدیران فارغ از هر تفکری این سند را مورد توجه قرار دهند و اهداف اسلامی شدن دانشگاه‌ها را دنبال کنند که همه باید دست به دست هم دهند.
* راهکارهای عملی برای تحقق دانشگاه اسلامی در شرایط فعلی از دیدگاه شما چیست؟
باقر مختاری: باید این مطالبه جدی از دولتمردان صورت گیرد که پاسخ دهند آیا دغدغه‌ای نسبت به اسلامی شدن دانشگاه‌ها دارند یا خیر.
نگاهی به فرآیند انتخاب مدیران و نظام مدیریتی دانشگاه‌ها گویای دخالت سیاسیون در انتخاب مدیران دانشگاهی است. یعنی یک شخص به صرف فعالیت در ستاد این یا آن کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری، در جایگاه مدیریت قرار گرفته و اصل شایسته سالاری تحت الشعاع قرار می‌گیرد. البته کنش‌گری و فعالیت اجتماعی امری پسندیده و مقدس است اما نباید مبنای انتخاب مدیران باشد، لذا تحول جدی در انتخاب مدیران و در نظر گرفتن اصل شایسته سالاری از بایسته‌های جدی اجرایی شدن سند است. شخصی باید اجازه ورود به دانشگاه را پیدا کند که از عمق وجود بر جایگاه دانشگاه واقف باشد و دل در گروی اهداف و ارزش‌های انقلاب داشته باشد.
یکی از اصول اولیه اسلامی شدن دانشگاه‌ها، وحدت حوزه و دانشگاه است که هنوز به یک وفاق گفتمانی در این موضوع نرسیدیم و وقتی صحبت از این موضوع می‌شود به تشکیل جلسات دورهمی بین حوزویان و دانشگاهیان اکتفا می‌کنند. عفاف و حجاب، موضوع دیگر سند اسلامی شدن دانشگاه‌هاست اما پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد التزام افراد به حجاب با بالا رفتن مدرک دانشگاهی، کمتر می‌شود.
به نظرم نیروهای مذهبی و انقلابی در عرصه تحصیل کم‌کاری دارند و نتیجه این شد که کرسی‌های دانشگاه از نیروهای مذهبی و انقلابی خالی ماندند، این نیروها باید یک جهاد علمی راه بیندازند و رزومه‌های علمی خود را پربار کنند و کرسی‌ها را بگیرند.
ماشالله ایزدی: عملیاتی شدن سند دانشگاه اسلامی نیازمند روحیه انقلابی و مدیریت جهادی است و تا زمانی که مدیران و متولیان با این روحیه وارد میدان نشوند، اتفاق مطلوب صورت نمی‌گیرد. مدیران و مسئولان باید اعتقاد به این موضوع داشته باشند و باید دید مدیران و متولیان از وزارتخانه گرفته تا دانشگاه‌ها چقدر باور و اعتقاد به این موضوع دارند و آیا در این فضا دغدغه‌مند هستند؟
تا زمانی که ساختار اصلاح نشود، کار به نتیجه نمی‌رسد و نیازمند یک تحول اساسی در نظام مدیریتی دانشگاه‌ها هستیم.
در این راستا نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری باید جدی‌تر به عرصه ورود کند و مطالبه‌گر باشد. گروه‌های معارف اسلامی، تشکل‌های دانشجویی و دانشجویان مؤمن و انقلابی نیز باید مطالبه‌گری کنند.
مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی افراد جامعه خاصه جوانان را خطاب قرار دادند باید ببینیم خانواده‌ها، مدرسه، دانشگاه، متولیان دانشگاهی و … در قبال جوانان چه مسئولیتی دارند و چه باید انجام دهند.
به نظر می‌رسد وزارت علوم باید فصلی را برای سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها باز کند و پژوهش‌های کاربردی و عملیاتی را برای اجرا در میدان شاهد باشیم.
نظر شما